FAS, czyli Alkoholowy Zespół Płodowy – co to jest?
FAS (fetal alcohol syndrome), czyli Alkoholowy Zespół Płodowy to zaburzenie wrodzone, które powstaje u rozwijającego się w łonie matki dziecka na skutek spożywania przez nią alkoholu w czasie ciąży.
Na Alkoholowy Zespół Płodowy składają się:
- cechy morfologiczne,
- uszkodzenia fizyczne,
- niepełnosprawności intelektualne,
- zaburzenia poznawcze,
- wady rozwojowe.
Niektóre z objawów FAS są możliwe do zaobserwowania u dziecka zaraz po urodzeniu (np. charakterystyczne rysy twarzy), inne objawy stają się widoczne dopiero na późniejszych etapach rozwoju lub w życiu dorosłym.
Kryteria diagnostyczne Alkoholowego Zespołu Płodowego
Pełnoobjawowy FAS diagnozuje się u dziecka, które spełnia cztery podstawowe kryteria tego zespołu. Należą do nich:
- uszkodzenie mózgu z następującymi po nim zaburzeniami neuronalnymi,
- opóźniony wzrost w łonie matki i po urodzeniu,
- charakterystyczne rysy twarzy dziecka,
- potwierdzone w wywiadzie spożywanie alkoholu przez matkę w czasie ciąży.
Co istotne, pełnoobjawowy FAS stanowi zaledwie 10% wszystkich zaburzeń rozwojowych związanych z nadużywaniem przez matkę alkoholu w czasie ciąży. Choć Alkoholowy Zespół Płodowy jest najcięższą formą tego rodzaju niepełnosprawności – nie jest jedynym zaburzeniem powstającym u dziecka na skutek spożywania przez matkę alkoholu.
Spektrum Alkoholowych Uszkodzeń Płodu (FASD) diagnozuje się częściej niż pełnoobjawowy FAS.
Inne tego rodzaju zaburzenia należą do tzw. Spektrum Alkoholowych Uszkodzeń Płodu (FASD), nazywanych także Poalkoholowym Uszkodzeniem Płodu. Diagnozuje się je kilkanaście razy częściej niż pełnoobjawowy FAS.
Przeczytaj: Gen alkoholizmu – czy alkoholizm jest dziedziczny?
Odmiany FAS, czyli Spektrum Alkoholowych Uszkodzeń Płodu
Na spektrum Alkoholowych Uszkodzeń Płodu (FASD) składają się opisane niżej zespoły.
Alkoholowy Efekt Płodowy (FAE)
Jest to odmiana FAS bez charakterystycznych cech wyglądu zewnętrznego. Dziecko rodzi się z wadami wrodzonymi, somatycznymi i neurologicznymi, ale nie posiada rysów twarzy typowych dla dzieci z pełnoobjawowym FAS.
Poalkoholowy Defekt Urodzeniowy (ARBD)
To występowanie u dziecka wad wrodzonych związanych z używaniem alkoholu przez matkę. Należą do nich m.in. wady i uszkodzenia serca, zaburzenia widzenia i słyszenia, anomalie związane ze szkieletem dziecka czy z dużą motoryką.
Częściowy Zespół Alkoholowy Płodu (pFAS)
W jego przypadku można zaobserwować u dziecka niektóre z fizycznych objawów FAS. Występują także problemy z nauką, zapamiętywaniem i zachowaniem oraz okiełznaniem emocji – wskazuje to na uszkodzenie centralnego układu nerwowego (CUN).
Poalkoholowe Zaburzenia Układu Nerwowego (ARND)
To różnego rodzaju zaburzenia neurorozwojowe (neurologiczne) zaobserwowane u dziecka, które jednak nie spełniają wszystkich kryteriów pełnoobjawowego FAS.
Jak alkohol wpływa na rozwijający się w łonie matki płód?
Alkohol należy do teratogenów neurobehawioralnych, które trwale uszkadzają płód i zaburzają jego prawidłowy rozwój na wielu płaszczyznach. Alkohol może prowadzić do rozwoju wad anatomicznych, upośledzenia wzrostu oraz różnorodnych deficytów funkcjonalnych – uszkadza absolutnie każdy rozwijający się narząd.
Wynika to przede wszystkim z faktu, że cząsteczki alkoholu z łatwością przenikają przez łożysko matki i trafiają wprost do nieumiejącego się przed nim obronić organizmu dziecka. Na wszelkiego rodzaju uszkodzenia szczególnie wrażliwy jest mózg.
W zarodku, a później w dziecięcym płodzie, dochodzi m.in. do wzrostu i różnicowania się komórek. Alkohol zaburza te procesy i sprawia, że komórki mózgu dziecka albo nieprawidłowo się różnicują, albo całkowicie obumierają.
Alkohol upośledza również przemieszczanie się tych komórek. W konsekwencji poszczególne struktury nie rozwijają się prawidłowo, a równowaga neurochemiczna mózgu jest zaburzona. Doznane w trakcie życia płodowego uszkodzenia komórek mózgu są nieodwracalne. Ponadto, w wieku dorosłym często ulegają pogłębieniu.
Jak objawia się FAS?
W zależności od trymestru ciąży alkohol niszczy różne obszary funkcjonowania płodu. Uszkodzeniu ulegają zarówno narządy wewnętrzne, jak i ośrodkowy układ nerwowy. Dochodzi także do deformacji twarzy.
Dziecko z FAS zaraz po urodzeniu często wykazuje nieprawidłowe odruchy ssania i połykania, ma problemy ze snem i występują u niego spowolnione reakcje na bodźce. Zdarzają się także ataki padaczkowe.
Przykładami spowodowanych przez alkohol uszkodzeń są:
- uszkodzenie serca, wątroby i stawów,
- uszkodzenie komórek mięśni, skóry, gruczołów i kości,
- uszkodzenie oczu i uszu,
- poważne i nieodwracalne uszkodzenia mózgu.
Objawy uszkodzenia mózgu w Alkoholowym Zespole Płodowym
Alkohol bardzo negatywny sposób wpływa na rozwój emocjonalny, społeczny i poznawczy dziecka. Doznane w życiu płodowym uszkodzenia mózgu sprawiają, że o wiele gorzej rozwija się u niego koncentracja uwagi, umiejętności społeczne czy myślenie przyczynowo-skutkowe.
U dziecka zaobserwować można impulsywne działania bez umiejętności przewidzenia ich konsekwencji oraz trudności z koordynacją ruchową lub jej brak. Widoczne są także problemy z podejmowaniem decyzji i prawidłowym osądem sytuacji.
U dziecka z FAS można zaobserwiować m.in. impulsywne działania i brak koordynacji ruchowej.
Dzieci z FAS nie potrafią korzystać z własnego doświadczenia i wyciągać wniosków z popełnianych błędów. Często charakteryzują je niedojrzałe zachowanie i niezorganizowanie. Doświadczają także różnorodnych trudności z funkcjonowaniem wyższych funkcji poznawczych (np. pamięć czy rozwiązanie problemów).
Zapoznaj się: Czym jest syndrom DDA? Cechy, objawy, terapia
Waga dzieci z FAS
Dzieci z FAS zazwyczaj rodzą się z niską wagą urodzeniową. Często jeszcze w łonie matki wykazują cechy wewnątrzmacicznego zahamowania wzrostu, a po porodzie pojawiają się trudności z prawidłowym przybieraniem na wadze.
Spożywanie alkoholu w ciąży może także skutkować przedwczesnym porodem i rozpoczęciem akcji porodowej na długo przed zaplanowanym przez lekarza terminem. Wiąże się to z kolejnymi dla dziecka powikłaniami i trudnościami.
Jak wygląda dziecko z FAS?
Dzieci z Alkoholowym Zespołem Płodowym często są do siebie bardzo podobne ze względu na występowanie tych samych, charakterystycznych cech morfologicznych. Należą do nich:
- mały obwód głowy,
- szeroko rozstawione oczy,
- lekko skośne, wąskie i krótkie powieki,
- niewielka (lub jej brak) bruzda między ustami i nosem,
- cienka górna warga,
- opadające powieki,
- płaski i krótki nos,
- cofnięta żuchwa,
- płaskie policzki,
- wydatne czoło,
- rozszczep podniebienia.
Do fizycznych objawów FAS zaliczamy również:
- obniżenie podstawowego napięcia mięśniowego u dziecka,
- małe zęby,
- zniekształcenie narządów wewnętrznych,
- zniekształcenie narządów płciowych.
Zaburzenia wtórne związane z Alkoholowym Zespołem Płodowym
Podstawowe objawy FAS i różnorodne skutki uszkodzenia mózgu prowadzą w konsekwencji do wtórnych zaburzeń związanych z Alkoholowym Zespołem Płodowym. Jeśli odpowiednio wcześnie (lub wcale) w życie dziecka z FAS nie zostanie wdrożona odpowiednia terapia i rehabilitacja, to może ono doświadczać silnych trudności adaptacyjnych w życiu dorosłym.
Dorośli z FAS często bowiem zostają ofiarami przemocy lub jej sprawcami. Mają problemy z prawem lub pogrążają się w uzależnieniu. Doświadczają długotrwałego bezrobocia lub bezdomności. Zaobserwowano u nich również trudności z utrzymywaniem prawidłowych relacji emocjonalnych z innymi ludźmi oraz gwałtowne i szokujące zachowania.
Stosunkowo częściej dorośli z FAS doświadczają także problemów w pracy i w życiu osobistym i zapadają na choroby psychiczne. Może towarzyszyć im złość i lęk, postawa unikania i wycofywania oraz zamykania się w sobie.
Zaburzenia przywiązania u dzieci z FAS
Małgorzata Klecka wyróżniła cztery rodzaje zaburzeń przywiązania, które obserwowane są u dzieci z Alkoholowym Zespołem Płodowym.
- typ nieprzywiązany
Dziecko z FAS nie jest przywiązane do żadnej osoby, na wszystkie reaguje w podobny sposób, a rozłąka z rodzicem/opiekunem nie powoduje żadnych reakcji emocjonalnych.
- typ nieróżnicujący
Dziecko nie posiada „bezpiecznej bazy” i może np. oddalić się od opiekuna i nie wrócić, często prowokując przy tym niebezpieczne dla siebie sytuacje. Występuje także bardzo pozytywne nastawienie w stosunku do osób obcych dziecku.
- typ zahamowany
Taki rodzaj więzi u dziecka z FAS charakteryzuje się przede wszystkim występowaniem niechęci do jakiegokolwiek zbliżenia i dotyku – zwłaszcza w obecności osób obcych. Dziecko będzie uparcie unikać kontaktu z osobami innymi niż jego opiekun.
- typ agresywny
Pomimo tego, że dziecko jest przywiązane do jego opiekuna i preferuje jego obecność, to relacja ta jest przerywana napadami złości i agresji.
- odwrócone role
Dziecko może być bardzo wymagające, rządzące, kontrolujące lub nazbyt troskliwe w stosunku do swojego opiekuna. Niekiedy przejawia silne zainteresowanie jego samopoczuciem psychicznym.
Sprawdź także: Syndrom DDD – kim są dorosłe dzieci z rodzin dysfunkcyjnych?
Jakie są przyczyny FAS?
Przyczyną Alkoholowego Zespołu Płodowego (FAS) oraz innych zaburzeń ze Spektrum Alkoholowych Uszkodzeń Płodu (FASD) jest spożywanie alkoholu przez kobietę w czasie ciąży. Nie musi być ona uzależniona od alkoholu ani spożywać go często lub w dużych ilościach.
Należy podkreślić, że żadna ilość alkoholu (również alkoholu niskoprocentowego jak piwo lub wino) nie jest bezpieczna dla dziecka znajdującego się w łonie matki i nawet jego epizodyczne spożycie może doprowadzić do nieodwracalnych uszkodzeń różnych narządów dziecka. Tylko całkowita abstynencja matki pozwala wykluczyć ryzyko wystąpienia u dziecka FAS.
Co istotne, kobiety starające się o dziecko powinny mieć na uwadze, że alkohol negatywnie wpływa na płód już od momentu jego poczęcia, czyli także wtedy, gdy nie są one jeszcze świadome zajścia w ciążę. Warto więc na czas starania się o potomka odstawić zarówno wysoko, jak i niskoalkoholowe trunki.
Co sprzyja występowaniu FAS u dzieci?
Oprócz spożywania przez matkę alkoholu w czasie ciąży występowaniu FAS sprzyjają również inne czynniki. Podwyższają one ryzyko wystąpienia u dziecka pełnoobjawowego Alkoholowego Zespołu Płodowego. Są to:
- niedożywienie lub brak witamin,
- stres w czasie ciąży,
- wiek ciężarnej – po 30. roku życia ryzyko systematycznie się zwiększa,
- inne przypadki FAS w rodzinie.
Należy jednak pamiętać, że zachowanie przez matkę całkowitej abstynencji w czasie ciąży wyklucza możliwość wystąpienia FAS u dziecka. Jest to zaburzenie, którego ryzyko można ograniczyć do zera.
Całkowita abstynencja w czasie ciąży wyklucza możliwość wystąpienia FAS u dziecka.
Jak często rodzą się dzieci z FAS?
W 2015 roku Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych opublikowała dane, z których wynika, że z poalkoholowymi uszkodzeniami płodu (a więc nie tylko z FAS, ale także z całym spektrum poalkoholowych uszkodzeń płodu – FASD) rodzi się nie mniej niż 20 na 1000 dzieci w wieku 7-9 lat. Z kolei pełnoobjawowy FAS diagnozowany jest u 4 na 1000 dzieci.
Oznacza to, że FASD, czyli spektrum Alkoholowych Uszkodzeń Płodu występuje częściej niż spektrum autyzmu czy zespół Downa. Jest to tym bardziej przygnębiające, że w przeciwieństwie do wymienionych chorób, ryzyko wystąpienia u dziecka FAS można obniżyć do 0%, utrzymując jedynie abstynencję przez cały okres trwania ciąży.
Jak wygląda leczenie Alkoholowego Zespołu Płodowego?
Alkoholowego Zespołu Płodowego (FAS) oraz innych zaburzeń ze Spektrum Poalkoholowych Uszkodzeń Płodu (FASD) nie da się wyleczyć, ponieważ nie istnieje sposób na cofnięcie uszkodzeń wywołanych działaniem alkoholu na dziecko. Można jednak podejmować się szeregu oddziaływań, które znacząco poprawiają codzienne funkcjonowanie dzieci i młodzieży z FAS lub FASD.
Psychoedukacja opiekunów i nauczycieli dzieci z FAS
Niezwykle istotna jest psychoedukacja opiekunów oraz nauczycieli pracujących z dziećmi, u których zdiagnozowany został FAS. Powstałe w wyniku działania alkoholu uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego sprawiają, że dziecko z tym zespołem zachowuje się często w trudny i niezrozumiały dla otoczenia sposób.
Odpowiednia wiedza osób dorosłych na temat objawów i skutków FAS pomaga dziecku odnaleźć się w jego środowisku rodzinnym oraz szkolnym. W wielu przypadkach konieczne staje się zapisanie dziecka do odpowiedniej klasy edukacyjnej i dostosowanie jego kształcenia do warunków, jakie ma. Dzięki wsparciu swoich opiekunów i dorosłych dziecko z FAS może osiągnąć pełnię swojego potencjału rozwojowego.
Oddziaływania psychoterapeutyczne oraz psychologiczno-pedagogiczne
Psychoterapia oraz wsparcie psychologiczno-pedagogiczne dzieci z FAS pozwala zapobiec zaburzeniom wtórnym, które swój początek biorą w podstawowych objawach FAS. Podczas terapii dziecka z Alkoholowym Zespołem Płodowym można stosować techniki behawioralne, takie jak modelowanie właściwych zachowań i nagradzanie ich.
W zależności od indywidualnego przypadku obszarami pracy z dzieckiem może być: poczucie własnej wartości, umiejętność panowania nad agresywnymi lub impulsywnymi zachowaniami, nawiązywanie relacji emocjonalnych z innymi ludźmi lub przyjmowane na co dzień postawy względem nich.
Zapoznaj się: Jakie są rodzaje psychoterapii? Czy istnieje jedna najlepsza metoda?
Terapia integracji sensorycznej
Terapia integracji sensorycznej dziecka z FAS może pomóc mu w doskonaleniu koordynacji ruchowej i wzmocnieniu mięśni, a także w usprawnieniu percepcji docierających do niego bodźców. Zdarza się, że dzieci z Alkoholowym Zespołem Płodowym posiadają obniżony lub podwyższony próg bólu, co bywa niebezpieczne w codziennym funkcjonowaniu i może prowadzić np. do odmrożenia lub poparzenia.
Łagodzenie skutków FAS może wymagać także uczestnictwa w zajęciach logopedycznych lub fizjoterapeutycznych. Niekiedy konieczne staje się również włączenie przez lekarza psychiatrę leczenia farmakologicznego.
Światowy Dzień FASD
Co roku 9 września obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Świadomości FASD. Odbywające się wtedy wydarzenia mają na celu podniesienie świadomości dotyczącej zagrożeń wynikających ze spożywania nawet niewielkiej ilości alkoholu przez kobiety w czasie ciąży.
Po raz pierwszy Światowy Dzień FASD był obchodzony 9 września 1999 roku. Data została wybrana nieprzypadkowo – 9 dzień dziewiątego miesiąca roku ma przypominać o tym, jak istotna dla prawidłowego rozwoju dziecka jest całkowita abstynencja podczas wszystkich 9 miesięcy ciąży.
Bibliografia
A.S. Baranowska, Płodowy Zespół Alkoholowy (FAS) jako zagrożenie dla rozwoju dziecka, Journal of Education, Health and Sport. 2016; 6(3):148-158 (dostęp online) https://www.researchgate.net/publication/313899108_Plodowy_zespol_alkoholowy_FAS_jako_zagrozenie_dla_rozwoju_dziecka_Fetal_alcohol_syndrom_FAS_as_threat_to_a_child's_development
E. Stasiak, E. Gałęziowska, R. Domżal-Drzewicka, Następstwa używania alkoholu przez kobiety ciężarne – alkoholowy zespół płodowy (FAS) w: Uzależnienia a Rodzina. Wybrane Zagadnienia, Lublin 2008
https://www.gov.pl/web/psse-szczecinek/zespol-fas-plodowy-zespol-alkoholowy
